Na ogół zdajemy sobie sprawę z tego, że Bóg odróżnia się od wszystkiego, co istnieje. Z drugiej jednak strony dostrzegamy podobieństwo, jakie zachodzi między światem (a zwłaszcza człowiekiem) i Bogiem. W końcu Pismo św. mówi, że wszystko zostało stworzone na obraz i podobieństwo Boże. Ponadto poprzez wcielenie Bóg stał się do nas podobny (we wszystkim oprócz grzechu). Na gruncie filozofii stosunek (podobieństwa i różnice) Boga do świata zwykło się określać dwoma terminami: transcendencja i immanencja. Zastanówmy się najpierw, na czym polega transcendencja Boga?
Pojęcie
Abstrakcyjne terminy typu: transcendencja, transcendentny czy transcendować (od łac. transcendere) oznaczają: przekraczać, przewyższać, wykraczać poza. Dla przykładu można powiedzieć, że niebo transcenduje nasze wyobrażenia o nim (ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało). To znaczy, że rzeczywistość nieba przekracza nasze zdolności i poznawcze, i wyobrażeniowe. Jeśli transcendencję wiąże się z Bogiem, to informuje ona o tym, że Bóg przekracza i przewyższa cały świat.
Przejawy
Raczej nikt o zdrowych zmysłach nie dyskutuje z tym, że jedna rzecz nie jest drugą. Mówimy, że każda jest odrębna (oddzielona, różna, inna) od pozostałych. Tym bardziej żadna osoba nie jest inną osobą. Skoro tak, to i Bóg nie utożsamia się z żadnym bytem stworzonym. W ten sposób odrębność czyni Boga transcendentnym. Gdyby nie odrębność bytów, nie można by odróżniać rzeczy od siebie. Wszystkie byłyby czymś jednym. Bóg mieszałby się ze światem, a świat z Bogiem. Wielość bytów byłaby tylko pozorna, a nie realna.
Innym przejawem transcendencji Boga jest to, co zwie się udzielaniem istnienia. Ponieważ Bóg jest tym, który jest (a zatem nie może nie być), to Jego istotę stanowi istnienie. Bóg jest samym istnieniem. Natomiast stworzenia nie są istnieniem, lecz istnienie otrzymują. Bóg jako dawca istnienia przewyższa, czyli transcenduje świat stworzony.
Oprócz tego Bóg wykracza poza świat tym, że jest nieskończenie doskonały. Człowiek jako byt potencjalny stale sięga po różne dobra, które go uzupełniają (doskonalą). Dzięki temu jego doskonałość wzrasta. Bóg natomiast posiada pełną doskonałość. Nie musi zdobywać dóbr, które Go uzupełnią, gdyż sam jest dobrem najwyższym. Zatem, doskonałość Boga czyni Go transcendentnym wobec niedoskonałego świata.
Bóg, który się nie doskonali, gdyż już posiada nieskończoną doskonałość jest zarazem niezmienny. Jakakolwiek zmiana jest oznaką niedoskonałości, ponieważ prowadzi do zdobycia dobra, którego wcześniej się nie posiadało. Dlatego swoją niezmiennością Bóg przewyższa wszystkie stworzenia. Podobnie też i swoją wiecznością, która decyduje o tym, że nie ma „wcześniej” i „później” Bóg transcenduje świat istniejący w czasie.
* * *
Transcendencja nie oznacza, że Bóg jest odległy od świata, że jest poza nim lub w żaden sposób z nim niezwiązany. Boża transcendencja to przede wszystkim brak utożsamienia (zamienności) Boga ze stworzeniem i Jego radykalna odmienność. Innymi słowy, Bóg nie jest jednym z elementów całości, którą nazywamy światem. Jeśli transcendencja wyraża stosunek Boga do stworzenia, to Bóg wykracza i przewyższa świat pod wieloma względami. Nie oznacza to jednak, że jest zupełnie nieobecny w świecie. Przeciwnie, można wskazać wiele przejawów Bożej obecności. Ale ten problem dotyczy nie transcendencji, lecz immanencji Boga.
ks. Marcin Sieńkowski
