Coraz częściej zdarza się słyszeć o procesie o nieważność małżeństwa, który prowadzony jest przez sąd biskupi, ustanowiony zasadniczo w każdej diecezji. Gdy małżeństwo dwojga ludzi rozpadnie się, a oni sami mają wątpliwość, czy zawarty przez nich związek był ważny, mogą zwrócić się z prośbą o orzeczenie nieważności takiego małżeństwa do lokalnego sądu biskupiego.
W tym procesie nie chodzi o orzeczenie winy męża lub żony, ale – jak stanowi „Kodeks prawa kanonicznego” [KPK] – o „zbawienie dusz” (kan. 1752 KPK). Jeśli faktycznie z powodów, o których mówi ustawodawca w prawie kościelnym, małżeństwo między dwojgiem osób nie zaistniało, wówczas zarówno mężczyzna, jak i kobieta będą mieli możliwość zawrzeć ważne małżeństwo, w którym poprzez praktykowanie życia sakramentalnego, łatwiej im będzie zmierzać do zbawienia. Jednak na drodze do orzeczenia nieważności małżeństwa – jak to twierdzą niekiedy osoby biorące udział w takim procesie – staje obrońca węzła małżeńskiego. Czy zatem jego obecność jest konieczna? A może bez niego byłoby wszystkim łatwiej?
Geneza urzędu obrońcy węzła
Urząd obrońcy węzła małżeńskiego w procesie o nieważność małżeństwa jest stosunkowo młody w kościelnym prawodawstwie procesowym. Wprowadził go papież Benedykt XIV dnia 3 listopada 1741 roku konstytucją apostolską „De miseratione”. Benedykt XIV zaniepokojony zbytnim liberalizmem, niestety wówczas zwłaszcza w polskich sądach kościelnych, postanowił wzmocnić prawną ochronę instytucji małżeństwa, wprowadzając do procesu kościelnego konieczność wyrokowania także w drugiej instancji, czyli zgodność dwóch wyroków do ważnego orzeczenie nieważności małżeństwa oraz uznał za obligatoryjną obecność w procesie obrońcy węzła małżeńskiego.
Konieczność urzędu obrońcy węzła w procesie
O urzędzie obrońcy węzła stanowi prawo kościelne: „Dla spraw, w których chodzi o nieważność święceń albo o nieważność lub rozwiązanie małżeństwa, należy ustanowić w diecezji obrońcę węzła, którego obowiązkiem jest proponować i przedstawiać wszystko, co w sposób rozumny może być przytoczone przeciw nieważności lub rozwiązaniu” (kan. 1432 KPK). Urząd obrońcy węzła jest ustanowiony w celu ochrony szczególnego aspektu dobra publicznego Kościoła w dwóch kategoriach spraw. Pierwszą z nich stanowią sprawy, które dotyczą nieważności święceń (kan. 1708-1712). Drugą kategorię stanowią sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa (kan. 1671-1691) lub rozwiązania węzła małżeńskiego (kan. 1697-1706).
Odnośnie urzędu obrońcy węzła małżeńskiego – o czym przypomniano w instrukcji procesowej „Digintas connubii” [DC], podającej szczegółowe wskazania w tej materii – istnieje nakaz, aby w każdym sądzie biskupim ustanowić na stałe przynajmniej jednego obrońcę węzła (art. 53 § 1 DC). Obrońcą węzła małżeńskiego może być osoba duchowna lub świecka dobrego imienia, będąca doktorem lub licencjatem prawa kanonicznego, która jest wypróbowana w roztropności i gorliwości o sprawiedliwość (kan. 1435 KPK, art. 54 DC). Nie jest bowiem powiedziane, że świeccy nie mogą równie dobrze wypełniać tej funkcji. A przez to można odciążyć duchownych w pracy sądowej i szerzej wykorzystać ich w ścisłym duszpasterstwie. Prócz wymagań naukowych, jakie przewiduje prawodawca, ważne są u obrońcy roztropność i gorliwość o sprawiedliwość. Te cechy powinny bowiem zapewnić konieczną odwagę i umiar, jakie są wymagane w postępowaniu sądowym.
Zadania obrońcy węzła małżeńskiego
Obecność obrońcy węzła małżeńskiego w procesie o nieważność małżeństwa jest zawsze konieczna (art. 56 § 1 DC). Chodzi tutaj przynajmniej o minimalną obecność, która polega na przejrzeniu przez niego akt sprawy i zajęcia stanowiska przed ogłoszeniem wyroku. Bez udziału w takiej formie, proces byłby nieważny. Obrońca powinien działać zgodnie z prawem już od początku i podczas trwania całego procesu. Dlatego na każdym stopniu procesu ma on obowiązek przedkładać wszelkie dowody, opinie, zarzuty, które broniłyby ważności małżeństwa (art. 56 § 3 DC). Wolno mu jednak sprzeciwiać się przesadnym w tym względzie żądaniom stron. Niekiedy może się wydawać, że obrońca węzła broni interesu strony pozwanej, gdyż często przedstawia argumenty przeciwne do tych, które prezentuje strona powodowa. Jest to jednak wniosek błędny, gdyż obrońca węzła działa zawsze w interesie obrony ważności małżeństwa, które stanowi dobro publiczne Kościoła.
Niekiedy w procesie o nieważność małżeństwa powołuje się biegłych, na przykład, gdy proces toczy się z tytułu niezdolności do pojęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej (kan. 1095 KPK), wówczas ustanowiony obrońca węzła „ma obowiązek czuwać, aby biegłemu przedstawiono kwestie rzeczywiście dotyczące sprawy i niewykraczające poza jego kompetencje; aby opinie biegłego opierały się na zasadach antropologii chrześcijańskiej i były sporządzone zgodnie z metodami naukowymi, wskazując sędziemu wszystko, co w nich znalazł dla obrony węzła małżeńskiego; w przypadku wyroku stwierdzanego nieważność, w sądzie apelacyjnym ma obowiązek jasno zaznaczyć, jeśli jakiś argument przeciwny węzłowi zawarty w opinii biegłego nie został przez sędziów należycie rozważony” (art. 56 § 4 DC). Zgodnie z powyższym zapisem obrońca węzła ma za zadanie dopilnować następujących kwestii: czy biegłego poproszono o wyjaśnienie kwestii rzeczywiście dotyczących stanu faktycznego sprawy i nieprzekraczających jego kompetencji oraz czy opinia biegłego oparta została na zasadach autentycznej antropologii chrześcijańskiej i została przedstawiona metodą naukową wskazując na wszystko, co przemawia za ważnością małżeństwa. Zaś na etapie instancji apelacyjnej obrońca ma za zadanie wyszczególnić, czy coś z opinii biegłego, co przemawia za ważnością małżeństwa nie zostało przez sędziów przeoczone.
Niekiedy zdarzy się, zwłaszcza wskutek apelacji złożonej przez stronę powodową lub pozwaną, że proces będzie toczył się także w drugiej instancji. Wtedy również obrońca węzła ma do spełniania swoje istotne zadanie. „Na stopniu apelacyjnym, oceniwszy starannie wszystkie akta, chociaż może odnieść się do uwag na korzyść węzła wyrażonych w pierwszej instancji, zawsze jednak powinien przedstawić własne uwagi, zwłaszcza jeśli miało miejsce uzupełnienie instrukcji sprawy” (art. 56 § 6 DC). W drugiej instancji obrońca węzła małżeńskiego ma obowiązek wypowiedzieć się odnośnie do nieważności małżeństwa. Powinien starannie przestudiować akta pierwszej instancji i odnieść się pisemnie do zawartych tam uwag poprzedniego obrońcy. Ma wskazać, co było w nich dobre, a co należy ocenić krytycznie. Ostatecznie ma wyrazić także własne stanowisko, zwłaszcza, gdyby materiał procesowy na etapie drugiej instancji został przez sąd uzupełniony.
Na koniec. warto pamiętać, że obrońca węzła nie może nigdy działać na rzecz nieważności małżeństwa. Jeśli w jakimś konkretnym przypadku nie ma do zaproponowania nic racjonalnego albo jeżeli brak mu rozumnych argumentów przeciw nieważności małżeństwa, może zdać się na sprawiedliwość sądu.
ks. dr Marcin Kołodziej
