Przed miesiącem staraliśmy się wyjaśnić, co znaczy, że Bóg jest prawdą i analizowaliśmy poznawczy wymiar prawdy. Teraz spróbujemy zastanowić się nad ontycznym (bytowym) znaczeniem prawdy w stosunku do Boga.
Różne wymiary (sposoby rozumienia) prawdy wynikają z odmiennego przyporządkowania naszego poznania do rzeczywistości, innymi słowy – intelektu do rzeczy, którą na gruncie filozofii realistycznej nazywamy bytem. Chodzi o to, że z jednej strony intelekt można odnosić do rzeczy, a z drugiej – rzecz do intelektu. Ten odmienny sposób przyporządkowania intelektu i rzeczy decyduje o dwóch wymiarach prawdy: logicznym i ontycznym.
Prawda ontyczna
Jeśli (dla przypomnienia) prawda w sensie poznawczym oznacza uzgodnienie intelektu z rzeczą (z tym, co istnieje), to prawda w wymiarze ontycznym jest odwróceniem tego powiązania. Wtedy przybiera ona postać przyporządkowania rzeczy do intelektu. Jakie to ma znaczenie? Istotną rolę odgrywa tu punkt odniesienia. W przypadku prawdy ontycznej nie jest nim rzecz, którą człowiek poznaje, lecz intelekt, przy pomocy którego poznaje, a w konsekwencji projektuje (planuje) rzecz. Wobec tego prawda ontyczna polega na zgodności rzeczy z intelektem, rzeczywistości z ludzkim poznaniem.
W przypadku prawdy logicznej rzeczywistość wyprzedza poznanie, dlatego możliwe jest uzgadnianie poznania (intelektu) z rzeczywistością. Natomiast w przypadku prawdy ontycznej jest odwrotnie – poznanie poprzedza rzeczywistość. Zachodzenie takiej zależności zilustrujemy prostym przykładem.
Drewniany stół
Zależność rzeczy od poznania ma miejsce np. wtedy, gdy stolarz wpierw obmyśla projekt stołu, a potem poprzez szereg czynności wykonuje mebel wedle własnego pomysłu. Poznanie stołu jest pierwsze w stosunku do wykonanego egzemplarza. Owo poznanie przejawia się poprzez projekt, który siłą rzeczy musi być zaplanowany wcześniej. Następnie jest on niejako wcielany w życie, czyli wykonany. Uzgodnienie rzeczy z intelektem oznacza sprawdzenie, czy wykonana rzecz odpowiada projektowi (czy się z nim zgadza). Jeśli wykonany stół jest taki, jakim przewidywał go stolarz, to wtedy ma miejsce prawda w aspekcie ontycznym. Prawda tego rodzaju jest właściwością intelektu projektującego określoną rzecz, a potem kontrolującego jej zgodność z planem.
Ontyczny fałsz
W tym miejscu należy dodać, że oprócz prawdy ontycznej może zachodzić również ontyczny fałsz. Pojawia się on wtedy, gdy rzecz pochodna od intelektu nie zgadza się ze swoim projektem. Jak zdarza się człowiekowi stwierdzić, że rzeczy nie odpowiadają ich projektom, tak należałoby się głębiej zastanowić, czy rzeczy, które stwarza Bóg wedle własnych idei również mogą być z nimi niezgodne? Jeśli nie, to fałsz ontyczny nie dotyczyłby Boga.
Dwa intelekty: Boski i ludzki
Zagadnienie prawdy ontycznej zyskuje nowe ujęcie, gdy bierze się pod uwagę rozróżnienie intelektu na ludzki i Boski. Odpowiada ono dwom rodzajom bytów istniejących w świecie. Jedne z nich są ontycznie powiązane z intelektem człowieka (np. wspomniany stół), a inne z intelektem Boga (np. człowiek). Byty zaprojektowane i wykonane przez ludzi tworzą świat kultury, natomiast byty zaplanowane i stworzone przez Boga – świat natury. Wobec tego zwykło się mówić o intelekcie twórcy oraz intelekcie Stwórcy. Każdy z nich wyciska swoje piętno na zaprojektowanych i (s)tworzonych rzeczach.
Bóg a prawda ontyczna
Ponieważ prawda ontyczna jest właściwością intelektu, który projektuje określony byt, to Bóg jest prawdą ontyczną w odniesieniu do stworzeń, które zamierzył i powołał do istnienia. Prawda ontyczna wyraża to, że byt jest powiązany i zależny od intelektu, który go wymyślił (a następnie wykonał). Taką rolę wobec świata natury pełni Bóg. Można powiedzieć, że intelekt Boga jest źródłem i miarą bytowości wszystkich stworzeń. Zatem twierdzić, że „Bóg jest prawdą” w sensie ontycznym, to utrzymywać, że jest On źródłem rzeczy, które istnieją wedle Jego zamysłu tak, co do formy (idei), jak i materii. Dowodem na to jest również biblijne sformułowanie, które potwierdza, że Bóg stworzył świat wedle własnych idei, a człowieka na swój obraz i podobieństwo (por. Rdz 1, 26-27).
* * *
W związku z tym, że dzięki intelektowi Bóg (lub człowiek) wpisuje w powstający byt swój projekt, to zarazem inny intelekt może poznać (odczytać) to, co zostało zapisane w bycie. W ten sposób poznanie bytu jest tożsame z poznaniem prawdy bytu. Używając języka filozofii realistycznej, można powiedzieć, że również sam byt jest prawdą. Ale ten aspekt prawdy, który zyskał miano metafizycznej zostanie omówiony za miesiąc.
ks. Marcin Sieńkowski
