Racjonalne gospodarowanie nawozami nie tylko chroni wody przed zanieczyszczeniem azotanami, ale również wpływa korzystnie na żyzność gleby i plonowanie roślin, a jednocześnie pozwala obniżyć koszty produkcji, ograniczając zużycie mineralnych nawozów azotowych.
Azotany – ludzie, zwierzęta i środowisko
Wysokie stężenia azotanów w wodzie są szkodliwe dla zdrowia ludzi, zwierząt i dla środowiska. W organizmie człowieka azotany mogą być przekształcane w azotyny, co może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Azotyny u noworodków i małych dzieci mogą prowadzić do rozwoju sinicy. Inne pochodne azotanów (nitrozoaminy) podnoszą ryzyko wystąpienia nowotworów układu pokarmowego.
Azot to również pierwiastek biogenny powodujący eutrofizację wód śródlądowych i morskich. Nadmierna ilość biogenów prowadzi do masowych zakwitów glonów i sinic. Konsekwencją tego jest ograniczony dostęp tlenu i namnażanie się bakterii beztlenowych produkujących siarkowodór, który z kolei niszczy życie na dnie zbiorników wodnych. Sinice to cyjanobakterie, które produkują szereg różnych toksyn. Wydzielane przez sinice toksyny mogą np. uszkodzić wątrobę, wpływać na ośrodkowy układ nerwowy, łącznie z porażeniami mięśni lub już po samym kontakcie z wodą mogą spowodować świąd, pokrzywkę lub wysypkę. Masowy zakwit sinic w okresie letnim jest przyczyną zamykania licznych kąpielisk. Toksyny powstające w wodzie mogą w niej pozostać nawet po gotowaniu, dlatego taka woda nie nadaje się nawet do pojenia zwierząt ani podlewania warzyw.
Straty azotu w rolnictwie
Azotany w wodach pochodzą m.in. z nawozów stosowanych w rolnictwie. Racjonalne gospodarowanie nawozami nie tylko chroni wody przed zanieczyszczeniem tymi związkami, ale również wpływa korzystnie na plonowanie roślin i jednocześnie pozwala obniżyć koszty produkcji, ograniczając zużycie mineralnych nawozów azotowych. Nawożenie jest jednym z najważniejszych czynników plonotwórczych, jest również zabiegiem bardzo kosztownym. Dlatego też nawozy muszą być stosowane umiejętnie i na podstawie planu nawożenia. Aplikacja nawozów w potrzebnej ilości, we właściwym czasie i w odpowiedni sposób zapewnia ich dobre wykorzystanie przez rośliny, co decyduje o wysokiej efektywności i opłacalności nawożenia. Wysoki stopień wykorzystania składników przez rośliny ogranicza ich straty z rolnictwa. Dla producenta rolnego ma to konkretny wymiar finansowy (strata 1 kg składnika kosztuje rolnika obecnie ponad 4 zł). Przy dawce azotu równej 70 kg N/ha i wykorzystaniu na poziomie 50% (przeciętne wartości w polskim rolnictwie) tracimy 35 kg N/ha, czyli ok. 140 zł z 1 ha użytków rolnych.
Rozpraszanie składników nawozowych to nie tylko straty finansowe ponoszone przez rolników, ale także zagrożenie dla środowiska, w szczególności wodnego. Całkowite wyeliminowanie tych strat nie jest możliwe, ale ich znaczące ograniczenie już tak. Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń jest jednym z najskuteczniejszych sposobów ochrony wód. Temu, też służą wymogi prawne zawarte w „Programie działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu” oraz Zbiór Zaleceń Dobrej Praktyki Rolniczej.
Regulacje prawne dotyczące ochrony wód przed azotanami
W naszym kraju, od dnia akcesji Polski do Unii Europejskiej, realizowane są postanowienia Dyrektywy Rady 91/676 EWG w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych, zwanej Dyrektywą Azotanową.
W lipcu 2018 roku weszło w życie nowe Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”.
Rozporządzenie to zobowiązuje wszystkie podmioty prowadzące produkcję rolną, w tym działy specjalne, do prowadzenia jej w taki sposób, aby zapobiegać zanieczyszczaniu wód azotanami.
Obowiązki związane z nawożeniem azotem
Zgodnie z rozporządzeniem wszystkie gospodarstwa mają obowiązek przestrzegania zasad dotyczących stosowania nawozów zawierających azot, tj.:
- terminów stosowania nawozów;
- stosowania nawozów na terenach o dużym nachyleniu;
- rolniczego wykorzystywania nawozów na gruntach zamarzniętych, zalanych wodą, nasyconych wodą lub przykrytych śniegiem;
- nawożenia w pobliżu cieków wodnych;
- przestrzegania wysokości dawek azotu w nawozach naturalnych i mineralnych oraz
- zabezpieczenia pojemności i konstrukcji miejsc do przechowywania nawozów naturalnych oraz kiszonek.
Rolnik, którego dotyczą wymogi określone w „Programie działań” powinien posiadać:
- opracowany plan nawożenia azotem lub wyliczenia maksymalnych dawek azotu;
- ewidencję zabiegów stosowania nawozów zawierających azot;
- mapkę/szkic działek z lokalizacją tymczasowej pryzmy obornika na gruncie i datą jej założenia (jeśli dotyczy);
- umowę zbycia lub nabycia nawozu naturalnego (jeśli dotyczy);
- dokument dotyczący opóźnionego terminu zbioru i zakładania po nim uprawy jesiennej (jeśli dotyczy).
dr inż. Elżbieta Kaczyńska
kierownik Działu Rolnictwa Ekologicznego i Ochrony Środowiska
Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie
