1 grudnia 1939 r. w Bibliotece Polskiej w Paryżu odbyła się uroczysta inauguracja Uniwersytetu Polskiego za Granicą. Powstająca w Paryżu uczelnia stawała się jednym z symboli polskiej suwerenności. Na inaugurację przybyli przedstawiciele władz Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźctwie oraz rządu francuskiego. Szczególną radość musiał w tym właśnie dniu odczuwać inicjator tego przedsięwzięcia profesor Oskar Halecki.
„Mistrz szczegółu”
Dziś niewielu kojarzy to nazwisko. A przecież bibliografia prac Oskara Haleckiego wydanych w czasie jego naukowej aktywności (1908 – 1973) to niemal 30 stron! Wraz z drukami opublikowanymi po śmierci pewnie dwukrotnie przekroczyłaby tę objętość. Część z nich w językach angielskim, francuskim i niemieckim! Był wybitnym historykiem – mediewistą, znawcą epoki jagiellońskiej, specjalistą od dziejów Kościoła – o bliskich kontaktach z międzynarodowym światem nauki. Dzięki fenomenalnej pamięci nazywano go „mistrzem szczegółu”. Zasiadał przed wojną w naukowych gremiach całego świata. Badawcze powołanie łączył z zaangażowaniem patriotyczno –państwowym. W czasie I wojny światowej uczestniczył w pracach Naczelnego Komitetu Narodowego. Podczas konferencji pokojowej w Paryżu (1919) był ekspertem polskiej delegacji do spraw narodowościowych. Wybuch II wojny światowej zastał go w Szwajcarii, skąd na jesieni 1939 r. przybył do Paryża.
Uniwersytet Polski w Paryżu
Po klęsce wrześniowej nad Sekwaną znalazło się kilkudziesięciu wybitnych polskich uczonych. To właśnie na nich oparł się Halecki, inicjując powstanie Uniwersytetu Polskiego za Granicą. Pomimo grudniowej inauguracji dopiero w styczniu 1940 r. udało się rozpocząć regularne zajęcia. Trudności finansowe i organizacyjne były ogromne, a jednak w ramach Wydziałów- Humanistycznego i Prawno – Ekonomicznego zgromadzono 100. studentów, nie licząc wolnych słuchaczy. Wielu wykładowców i studentów łączyło pracę akademicką z innymi zajęciami na rzecz odzyskania niepodległości, w tym także służbą wojskową. Prowadzono też gościnne wykłady na uczelniach francuskich, traktując to jako doskonałą okazję do upowszechnienia wiedzy o polskim dorobku kulturalnym i naukowym.
Po klęsce Francji
Klęska Francji w czerwcu 1940 r. zadecydowała o losach Uniwersytetu Polskiego za Granicą. Uczeni rozpierzchli się w obawie przed represjami Niemców. Część z nich znalazła się w Wielkiej Brytanii, gdzie w 1949 r. powstał Polski Uniwersytet na Obczyźnie nawiązujący do tradycji instytucji utworzonej w Paryżu. Sam Halecki trafił do USA. W 1942 r. wraz z grupą wybitnych humanistów utworzył Polski Instytut Naukowy. Niezależna instytucja miała być kontynuacją Polskiej Akademii Umiejętności. Istniała także po wojnie, gdy w komunistycznej Polsce kazano zapomnieć o polskich uczonych – emigrantach. Oskar Halecki, Jan Kucharzewski, Rafał Taubenschlag czy poeta Jan Lechoń w imię wolności Polski i wolności nauki nie chcieli się podporządkować namiestnikom Kremla nad Wisłą.
Waldemar Brenda
